Historia kąpieliska
Brzeźno, czyli pierwsze polskie kąpielisko.
Choć inspirację dla jego budowy dał Jan Jakub Haffner, nie chodzi o kąpielisko sopockie, lecz brzeźnieńskie, które powstało jako pierwsze na całym Pomorzu Gdańskim.
Po kampanii napoleońskiej lat 1805 – 1807 powołano do życia Wolne Miasto Gdańsk. Jego faktycznym gospodarzem stał się jednak, wyznaczony przez Napoleona na gubernatora Gdańska, generał Jean Rapp. Za namową swojego przyjaciela, lekarza Jana Haffnera, nakazał zbudować pierwsze na wybrzeżu gdańskim łazienki do morskich kąpieli. Stało się to w 1808 roku. Dwa lata później zostały one znacznie rozbudowane. Z nowych łazienek korzystał gubernator Gdańska wraz ze swą kochanką, hrabiną Julią Boettcher. Nie przetrwały jednak długo. Zostały zniszczone przez burzę morską przed 1813 rokiem. W tym roku na teren osady wkroczyły wojska rosyjskie, oblegające wówczas Gdańsk. W wyniku ich działań Brzeźno spłonęło. Otto Müller pisze: O pierwszym kąpielowym i plażowym domu tu na naszym rodzimym wybrzeżu relacjonuje sopocka gazeta uzdrowiskowa z roku 1843 następująco: „Generał Rapp kazał koło Brzeźna wznieść bardzo piękny budynek blisko morza; tenże został bez śladu porwany przez burzę morską”. Jako że całe Brzeźno padło w 1813 roku łupem płomieni, musiał dom Rappa jeszcze przed 1813 r. być zniszczonym przez sztorm. Po odejściu Francuzów niektórzy gdańscy obywatele kąpali się tu dalej z „wściekłą odwagą”.
Mistrz budowlany z Nowego Portu, Friedrich Bladau, nabył część terenów wydmowych budując w 1820 roku dom kąpielowy i hotel. Spłonął on w zimie 1830 r.
Brzeźno stawało się ważnym miejscem wypoczynku. Nie dziwi więc fakt, że wydawcy czasopism wykazali nim zainteresowanie. W 1826 r. T. Ertel wydawał dla kąpielisk w Sopocie i Brzeźnie pisemko „Kallisto”. Poprzedzane artykułem wstępnym informowało o wypoczywających tam ważniejszych gościach, publikowało anegdoty, wiersze, opowiadania. Nie pomijało wiadomości dnia.
Wiosną 1829 r. Brzeźno wraz z Gdańskiem i Żuławami dotknięte zostało katastrofalną powodzią. 9 kwietnia 1829 r. spiętrzone wody Wisły pomieszane z krą lodową przelały się przez koronę wałów na Żuławy Gdańskie i w ciągu jednego dnia czoło powodzi dotarło do Gdańska, bramami wlewając się do miasta. (…) napływ znacznych mas wody z rozlewiska Żuławskiego, po przerwaniu wału w okolicy Płońskiej Reduty, utworzył szeroki potok, który niszcząc doszczętnie na swej drodze wszystkie domostwa na Stogach, Wisłoujściu i częściowo w Nowym Porcie, torował sobie drogę w poprzek obu krawędzi koryta Wisły w kierunku jeziora Zaspa i wydm plażowych Brzeźna, gdzie 13 kwietnia utworzył sobie nowe efemeryczne ujście do morza.
Wydarzenia powstania listopadowego odcisnęły się na historii Brzeźna. Państwo rosyjskie pragnąc zabezpieczyć dostawy dla swej armii, wykupiło parcelę F. Bladaua, budując tam magazyny, gdzie składowano zaopatrzenie wojskowe, a następnie urządzono stację kwarantanny, konieczną do zwalczania groźnej wówczas cholery. Zakład ten musiał mieć dobre połączenie z portem w Neufahrwasser, dlatego na koszt cara wybrukowano w 1831r. drogę do tej miejscowości. Aby zabezpieczyć nowy trakt przed zniszczeniem, obszar wydm między Brzeźnem a Nowym Portem postanowiono obsadzić lasem. Nieco wcześniej, rząd pruski pragnąc zabezpieczyć ujście Wisły przed zapiaszczeniem, rozpoczął umacnianie wydm zakładając brzeźnieński lasek (1829-1830). Po upadku powstania listopadowego i zniknięciu groźby rozprzestrzeniania się choroby kwarantannę zamknięto.
W tych latach miejscowość stawała się modna jako miejsce wypoczynku i rekreacji. Budynki dawnej kwarantanny wraz z przyległym terenem nabył w 1832 r. Wilhelm Pistorius. Był to początek dużego przedsięwzięcia przynoszącego inwestorowi niemały zysk, natomiast osadzie popularność i uznanie osób poszukujących dogodnego miejsca wypoczynku. Rok później W. Pistorius otworzył bowiem zakład kąpielowy.
Przełomowym momentem w historii kąpieliska była budowa linii kolejowej wiodącej do Nowego Portu. Nastąpiło to w 1867 r. Tłumy gdańszczan, szczególnie w słoneczne dni, zbierały się przy starym dworcu nieopodal Bramy Wyżynnej, by korzystając z tak dogodnego połączenia dotrzeć do plaży w Brzeźnie.
Wilhelm Pistorius nie ustawał w wysiłkach, by uczynić Brzeźno bardziej dostępne dla mieszkańców Gdańska, zachęcając do przyjazdu coraz bardziej zamożnych gości. W 1838 r. wzniósł tak zwany belweder. Natomiast w latach 1840-1842 rozbudował zakład kąpielowy, wznosząc dom dla gości o 40 pokojach, z wielką salą i łazienkami z podgrzewaną morską wodą. Urządził ponadto piękny ogród kuracyjny. W najbliższych kilkudziesięciu latach spotykało się tam wytworne towarzystwo z Gdańska, uczestniczyło bowiem w „zachwycających festynach kąpielowych”. Brzeźno stało się kąpieliskiem gdańskiej elity. Stworzona została tradycja, iż po wielkich wyścigach konnych (na płaskim terenie późniejszego lotniska, a następnie dzielnicy Zaspa), goście udawali się na posiłek do Domu Zdrojowego w Brzeźnie.
Śmierć Wilhelma Pistoriusa zakończyła ciekawą historię tej rodziny w Brzeźnie. Jego spadkobiercy nie zamierzali prowadzić interesów w owej miejscowości. Sprzedali całe przedsięwzięcie kąpielowe, wraz z 36 ha ziemi, niejakiemu Kullingowi.
Pod koniec XIX wieku Brzeźno ostatecznie straciło charakter osady rybackiej. Powstawać zaczęły pierwsze wille, najczęściej zamieszkiwane przez ludzi wolnych zawodów, urzędników czy kupców.
W 1892 roku z kąpieliska skorzystało nieco ponad 39 000 osób! Spłonął w tym roku stary Dom Zdrojowy (Kurhaus). Niebawem rozpoczęto budowę następnego, zachowanego w głównym zarysie do dnia dzisiejszego. Ulokowano go w parku zdrojowym, w którym znajdowały się budynki i urządzenia niezbędne do wypoczynku i rekreacji. Sam park był podzielony na dwie części: na południowym zachodzie przygotowano tereny sportowe, m. in. korty tenisowe; na północy, do samego morza, kwietniki, alejki, żywopłoty, z elementami małej architektury.
Dom zdrojowy w Brzeźnie
W latach 1890-1900 uzupełniono funkcję Domu Zdrojowego stawiając przy nim, od wschodu, eklektyczny budynek murowany. Obydwie posesje znajdowały się około 150 metrów od brzegu morza.
Już w 1898 r. reklamowano miejscowość jako ciekawe kąpielisko: Brzeźno – idyllicznie położone obok sosnowego lasku. Jest oddalone od Westerplatte i Nowego Portu o piętnaście minut pieszej drogi. Dom Zdrojowy zbudowany w 1893 r. i wyposażony we wszelki komfort, posiada ogród do koncertów, pensjonat i ciepłą łaźnię z wodą Kneippa’a oraz zakład leczenia naturalnego. Łaźnie morskie posiadają po 50 kabin; piękne dno morza. Frekwencja wynosi około 300 osób. Ceny jak na Westerplatte. Odpowiednie miejsce pobytu dla gości oczekujących spokoju i wypoczynku .
W 1899 r. weszło w posiadanie kąpieliska Towarzystwo Akcyjne „Höcherl”. Zarządzało nim przez pięć lat. W tym czasie powiększono je o nowe obiekty i urządzenia. Zbudowano molo i gorącą łaźnię w Domu Zdrojowym, wzbogacono założenie ogrodowe.
W tymże roku G. Feyerabend wydał broszurę o kąpielisku bałtyckim Brzeźno, pięknie ją tytułując jako przewodnik po idyllicznej miejscowości kąpielowej nad bałtycką plażą.
Wypoczywającym odległość między Domem Zdrojowym a plażą wydawała się zbyt wielka. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom wzniesiono w 1900 roku elegancką halę z wieżami widokowymi oraz gustownymi galeryjkami (Strandhalle).
Hala Plażowa. Kiedy Brzeźno (…) przeszło poprzez zakup w inne ręce, szczęśliwą myślą nowego właściciela było wznieść na pięknej plaży masywną budowlę, Halę Plażową, która mogłaby także w zimie być używana przez publiczność, gdyż właśnie w zimie, gdy morze bije w kry lodowe, jest najciekawszy widok na naszą redę. Tak więc, jako miejsce pod budowę Hali Plażowej wybrano wydmę, która dokładnie w miejscu, gdzie dziś wznosi się budowla, jest wysoka. Dalej wzięto pod uwagę to, że hala leży blisko Domu Zdrojowego i także oferuje wystarczająco dużo miejsca do siedzenia na świeżym powietrzu.
Tuż przy Domu Zdrojowym i Hali Plażowej biegła ulica nosząca nazwę Kurstrasse (dzisiejsza ul. Zdrojowa). Jej przedłużenie stanowiło molo, zbudowane w tym samym roku co Hala Plażowa. Początkowo stumetrowe, przedłużone zostało następnie do 215 m (około 170 m. długości od linii brzegowej). Gustav Feyerabend pisał o nim: Molo, które służy dla gości jako promenada i wybiega daleko w morze, ma imponującą długość 100 metrów i szerokość 6 metrów. Kończy się szeroką na 7 i długą na 25 metrów płaszczyzną. Do cumowania parowców i łodzi żaglowych, zbudowane są specjalne miejsca cumownicze, i takoż mają tam schody dla łodzi cumujących o długości 8 m i szerokości 4 m, miejsce do cumowania łodzi żaglowych wynosi 17 m długości. Ławki dla odpoczynku są wszędzie poustawiane.
Hala Plażowa, jedna z najpiękniejszych konstrukcji kąpieliska, uległa przebudowie około 1930 r. Rozebrano wieżyczki, natomiast loggię od strony południowej zmieniono. Od strony morza zbudowano rozległy taras, z zejściem prowadzącym wprost na plażę.
Kulling zajmował się przedsięwzięciem kąpielowym dziewięć lat. Sprzedał je Höcherlowi, właścicielowi browaru na Chełmie, zachowując jednak grunt. Ten swoją własność zbył w 1905 r. kolejnemu kupcowi o nazwisku Grabow. Niedługo, bo w 1910 roku, Grabow sprzedał swój udział Gminie Brzeźno.
Gdańskie Towarzystwo Tramwajów Elektrycznych S.A. uruchomiło w latach 1900-1902 połączenie między Nowym Portem a Brzeźnem. Powstała też linia Wrzeszcz-Brzeźno długości 4,06 km. Dzięki nim do kąpieliska docierać mogły tysiące spragnionych wypoczynku gdańszczan.
Do Brzeźna można było również dotrzeć wodą. Istniała rozbudowana żegluga przybrzeżna. Największą firmą przewozową na przełomie XIX i XX wieku było Towarzystwo Żeglugowe Wisła („Weichsel”). Znacznym powodzeniem cieszyła się linia: Gdańsk-Nowy Port-Westerplatte-Brzeźno-Jelitkowo-Sopot-Hel. Statki przybijały do mola przy Strandhalle, a od 1935 r. do przystani przy tzw. Molo Zachodnim.
Naturalnym zapleczem rekreacyjnym Gdańska były tereny i miejscowości nadmorskie, znajdujące się tylko częściowo w granicach miejskich. Decyzją z dnia 1 kwietnia 1914 r. w obręb miasta włączono Brzeźno.
Na zachód od Strandhalle zbudowano niebawem miły dla gości zakład kąpielowy, z interesującymi urządzeniami ogrodowymi. Istniał bardzo krótko, gdyż władze wojskowe nakazały go rozebrać. Rozszalała się pierwsza wojna światowa i wszystko podporządkowano jej celom. Dopiero po jej zakończeniu, w 1919 r., zbudowano nowy zakład kąpielowy. Podzielono go na trzy sektory: części przeznaczone dla pań, panów i rodzin. Łącznie 328 kabin, które w słoneczne dni nie wystarczały, by przyjąć wszystkich chętnych. Kąpiących się przybywało. Oceniano, iż w 1929 r. było ich 96 tysięcy, w 1936 – 168 000 osób.
Zakład kąpielowy w Brzeźnie
Polski autor, Mieczysław Orłowicz, opisywał Brzeźno w swoich przewodnikach. Pierwsza nota dotyczyła 1921 r. Nad brzegiem morskim w obrębie gminy Gdańsk powstały trzy nadmorskie zakłady kąpielowe, a to w Brzeźnie na północ od Wrzeszcza, w Westerplatte przy ujściu Wisły do morza, i w Heubude znacznie dalej na wschód. Wszystkie mają kurhauzy z restauracjami, kilka hoteli i restauracji, kilkanaście will, w lecie odbywają się wszędzie koncerty muzyk, a w godzinach popołudniowych przybywa tu licznie publiczność z Gdańska. Brzeg wszędzie płaski, plaża piaszczysta, warunki kąpielowe podobnie jak i w Sopotach, kąpiele wspólne.
Autorzy niemieccy chwalili kąpielisko zachęcając gości do jego odwiedzania. Dom Zdrojowy z dużym ogrodem i Hala Plażowa z tarasem leżą bezpośrednio nieopodal mola długości około 200 m, do którego przybijają statki. Dom Zdrojowy w tym roku został całkowicie przebudowany, a wystrój wnętrza zmodernizowany. Koncerty uzdrowiskowe i inne imprezy służą rozrywce gości. Dogodne położenie nad malowniczym wybrzeżem. Wspaniały widok na Zatokę Gdańską i wejście do portu.
Na wolnej od kamieni plaży stoi od 1920 r. nowo wybudowany i w kolejnych latach modernizowany zakład kąpielowy z łaźnią dla mężczyzn, kobiet i rodzin. Odpowiada w pełni sanitarnym i sportowym wymogom. Czekają do dyspozycji pola golfowe. Nauka pływania. Wypożyczalnia strojów kąpielowych.
Wielki sympatyk Brzeźna, Otto Müller pisał: Wkrótce przejmuje nas lasek w Brzeźnie, który znawcom roślin i ptaków niejedno ma do zaoferowania, gdzie dużo jest pięknych miejsc i zadbanych dróżek. Wszędzie widzimy ruiny wysadzonych w 1919 r. umocnień, które jednak porośnięte przez drzewa i krzaki, zmyślnie pokryte ścieżkami, nadają laskowi jedyny w swoim rodzaju charakter(…).
Nie ma co się spieszyć idąc do Jelitkowa, gdyż Brzeźno sporo ma dobrych restauracji, w których ciało i duszę, pokarmem, napojem i przyjazną konwersacją można pokrzepić. Na promenadzie plażowej spoglądamy raz jeszcze wstecz. Brzeźno tu, od zachodu, ma przyjazny, wiejski wygląd. Drzewa, krzewy i żywopłoty otaczają i ocieniają domy, chaty oraz stajnie, a ponad wszystkim wznosi się wysmukły kościół św. Antoniego. (…) Przy promenadzie plażowej z Brzeźna do Jelitkowa powstało kąpielisko ludowe.
Najbardziej znanym i cenionym twórcą, który uwiecznił Brzeźno w swych utworach jest noblista Günter Grass. Pisarz wielokrotnie powracał do miejsc, ludzi i zdarzeń sprzed lat, do czasu swego dzieciństwa i młodości. Szczególnie owe miejsca: zatoka, ze statkami zmierzającymi do Kanału Portowego w Nowym Porcie, plaża z kąpieliskiem i molem, domki rybackie i budynki kuracyjne, tramwaj wiozący spragnionych odpoczynku ludzi, morze z owym niepowtarzalnym zapachem i horyzontem pełnym nostalgii, są wizjami zbudowanymi ze wspomnień, wyobrażeń literackich i rzeczywistych faktów. Tworzą obraz Brzeźna, kąpieliska tętniącego życiem, szczególnie w okresie lata, wyciszonego, smutnego nawet, gdy nadchodził czas jesiennych mgieł i lodowatej bryzy.
Wojna, a szczególnie jej ostatnie miesiące całkowicie zmieniły sytuację w mieście i kurorcie Brzeźno. Uciekinierzy z Prus Wschodnich tłoczyli się w pobliżu ujścia Wisły, na brzeźnieńskiej plaży, czekając na statki, które miały ich zabrać na inny, bardziej bezpieczny teren.
Po wojnie zmieniło się dosłownie wszystko. Kąpielisko podupadło. Nowy ustrój w Polsce preferował inne wartości, grupowe formy wypoczynku, dalekie od przyjętych dotychczas standardów. Günter Grass odwiedzał miejsce swojego dzieciństwa i młodości, pisząc kolejne powieści, z których przebijał smutek i rozczarowanie nową rzeczywistością.
Założenie zdrojowe uległo znacznym przekształceniom. Zniszczeniu uległy najważniejsze budowle kąpieliska: Hala Plażowa, łazienki, molo. Dom Zdrojowy przeznaczono do zamieszkania dla nowo przybyłych mieszkańców dzielnicy. Mimo tych zmian nadal czytelny pozostawał układ przestrzenny. Dawne funkcje pełnił ogród zdrojowy i park. Ciąg zabudowy ulicy Zdrojowej niezmiennie przypominał o dawnej roli tego miejsca. Ale piękne niegdyś kąpielisko zaczęło tracić na znaczeniu, a brak dbałości władz o środowisko naturalne skutkował poważnym zanieczyszczeniem wód kąpielowych. Resztki dawnych urządzeń kąpielowych ulegały nieuchronnemu niszczeniu. Sztormy lub celowe podpalenia unicestwiły dawną infrastrukturę świetnego niegdyś kurortu.
Plaża w Brzeźnie w latach pięćdziesiątych XX wieku
Po zmianach ustrojowych 1989 r. zaczęto przygotowywać projekty wykorzystania pasa nadmorskiego, szerokiego udostępnienia plaż, budowy od podstaw infrastruktury wypoczynkowej. W 1992 r. otworzone zostało przez władze miejskie kąpielisko przy ul. Zdrojowej, długości 100 metrów. Bezpieczeństwa kąpiących pilnowali ratownicy.
Rok później powstał projekt kąpieliska morskiego, którego realizacja otworzyła nowe perspektywy dla Brzeźna. Najważniejszą częścią projektu było molo. Miało być przedłużeniem ciągu pieszego w głąb morza na odległość 130 m. Molo podzielono na trzy części: plac wejściowy z budynkami i pochylniami komunikacyjnymi z plażą; główny ciąg spacerowy z miejscami do siedzenia; ostroga do kąpieli słonecznych oraz pomosty cumownicze dla motorówek policji wodnej i łodzi wiosłowych.
Budowa kąpieliska trwała od sierpnia 1993 do czerwca 1996 roku. Uroczyste otwarcie nastąpiło 19 lipca 1996 r. Kąpielisko przekazano pod nadzór Miejskiego Ośrodka Sportu i Rekreacji.
Nadal funkcjonowało kąpielisko przy ul. Zdrojowej. W 1994 r., na podstawie umowy z Urzędem Miejskim prowadził je prywatny przedsiębiorca Kordian Borejko. W kolejnym sezonie przekazano je w zarząd MOSiR. Natomiast K. Borejko przystąpił w 1993 r. do przetargu na dzierżawę działki przy ul. Zdrojowej, gdzie przed laty stała Hala Plażowa. Przetarg wygrał zobowiązując się do jej odbudowy w ciągu czterech lat. Do jej budowy jednak nie doszło. W 1995 r. zmieniono lokalizację kąpieliska przenosząc je z ul. Zdrojowej na przedłużenie Al. Gen. J. Hallera. Nadal było to 100 metrów strzeżonej plaży.
Po oddaniu do użytku mola, kąpielisko przeniesiono w jego okolicę. W 1998 r. rozszerzono je do 400 metrów bieżących linii brzegowej strzeżonej. A w kolejnych do 600 m. Pieczę nad tym kąpieliskiem i plażą na Stogach pełnił MOSiR, zatrudniając łącznie 43 ratowników. Dla uatrakcyjnienia pobytu osobom odpoczywającym przygotowano nieopodal mola trzy boiska do gry w plażową piłkę siatkową. Od 2000 r. wyposażono kąpielisko w estetyczne przebieralnie, zjeżdżalnie wodne, poduszki powietrzne, zamki do skakania dla dzieci, a przy samym molo w huśtawkę wahadłową Bungee oraz strzelnicę. W okresie od połowy kwietnia do połowy października plaża sprzątana była ręcznie i mechanicznie każdego dnia, w pozostałym okresie w miarę potrzeb.
Okoliczne parki
Niezwykle ważną rolę rekreacyjną pełnił w Brzeźnie park przylegający do plaży. Kto ze swojej wędrówki po plaży i wydmach powraca zmęczony, znajduje odpoczynek w starym, cienistym parku. Ładne ogrodnicze założenie cieszy oczy. Wzniesiona jest muzyczna świątynia [altana dla orkiestry], w której kapela uzdrowiskowa daje rozbrzmiewać swym dźwiękom. Towarzystwa śpiewacze z Gdańska dają koncerty. Miejsc do słuchania w pięknym parku nie brakuje – pisał na przełomie XIX i XX wieku Gustav Feyerabend.
Park założony został w latach 1840-1842 według obowiązujących w XIX wieku kanonów sztuki ogrodowej, szczególnie miejskich założeń ogrodowych przeznaczonych dla szerokiej publiczności. Na zlecenie władz miasta wykonano w 2001 r. projekt rewaloryzacji parku, zamierzając zrealizować go począwszy od 2006 r. Prace, ze względu na znaczne koszty, podzielono na etapy, wykonywane w kolejnych latach. Zaczęły się od 2005 r. i obejmowały: generalny remont głównego traktu spacerowego. Znacząco zmienił się park w 2008 r. W ramach zagospodarowania zieleńca u zbiegu ulic Zdrojowej i Krasickiego, który stanowi efektowny element wprowadzający do parku, zbudowano nowy układ alejek spacerowych. Wymieniono starą zniszczoną pergolę na nową, stylizowaną na podobne tego typu budowle z końca XIX wieku.
Nowa pergola wzorowana na budowanych w końcu XIX wieku
Wykonano instalację oświetleniową wprowadzając stylowe lampy, poidełko, uzbrojenie sieciowe dla fontanny, która niebawem miała tam powstać, zainstalowano sieć nawadniającą oraz monitoring. Teren ogrodzono, ustawiono stylowe ławki i kosze, założono nowe trawniki i kwietniki, posadzono również pnącza, krzewy i drzewa ozdobne. Przebudowano również uliczkę będącą drogą dojazdową do budynków mieszkalnych, przebiegającą tuż za pergolą.
Stylowa altana – belweder w miejscu, gdzie niegdyś stał pomnik poświęcony poległym w pierwszej wojnie światowej
Park wyposażono w ławki, stoliki do gier w szachy, tablice informacyjne, wykonano instalację elektryczną i monitoring, zamontowano latarnie. Zieleń wzdłuż alejek poddano renowacji i uzupełnieniu o nowe nasadzenia drzew, krzewów i bylin oraz roślin cebulowych.
Część zdjęć pochodzi z serwisu brzezno.net, dzięki uprzejmości jego autora.
